صنایع دستی و سوغات کاشان
صنایع دستی و سوغات کاشان
قبل از دیدن تصاویر زیر به سایت های زیبای زیر نیز سری بزنید
www.takcarpet.blogfa.com www.takcarpet.ir
روی یکی از سایت های بالا دیدن نمایید تا زیباترین و نفیس ترین کالا را جهت دکوراسیون خانه ببینید
باد آباد مهین خطه کاشان که مدام
مهد هوش و خرد و صنعت و بینایی بود
هر که برخاست به هر پیشه ز شهر کاشان
در فن خویشتنش فرط توانایی بود
معنی کاش جمیلست و ظریفست و از اوست
لغت کشی ، کش معنی رعنایی بود
کش و کشمیر و دگر کاشمر و کاشغر است
جای هایی که عبادتگه بودایی بود
لغت کاسه و کاس است هم از کاشه و کاش
معبد و جایگه جشن دلاسایی بود
آجر و کاسه رنگین را کاشی خواندند
وین هم از نقش خوش و لون تماشایی بود
لغت کاسه و کاس است هم از کاشه و کاش
زآنکه پر نقش گل و بوته مینایی بود
در تمنای خوشی نیز بگویند : ایکاش
در فراق توام آرام و شکیبایی بود
صنعت کاشی از اینجا به دگرجای رسید
کاین هنر ویژه این شهر به تنهایی بود
فرش زیباش کنون شهره دهر است چنانک
زری و مخمل او شاهد هر جایی بود
وز ولای علیش فخر فزونست ولی
مردم کاشان پیوسته تولایی بود
صورت و صوت نکو را هم از ایام قدیم
با بنی القاسان همدوشی و دربایی بود
مردمش را ز هوای خوش و انفاس لطیف
صوت داوودی و الحان نکیسایی بود
گفت این جامه ی جانبخش به نوروز بهار
گرچه افسرده دل از عزلت و تنهایی بود
مهد هوش و خرد و صنعت و بینایی بود
هر که برخاست به هر پیشه ز شهر کاشان
در فن خویشتنش فرط توانایی بود
معنی کاش جمیلست و ظریفست و از اوست
لغت کشی ، کش معنی رعنایی بود
کش و کشمیر و دگر کاشمر و کاشغر است
جای هایی که عبادتگه بودایی بود
لغت کاسه و کاس است هم از کاشه و کاش
معبد و جایگه جشن دلاسایی بود
آجر و کاسه رنگین را کاشی خواندند
وین هم از نقش خوش و لون تماشایی بود
لغت کاسه و کاس است هم از کاشه و کاش
زآنکه پر نقش گل و بوته مینایی بود
در تمنای خوشی نیز بگویند : ایکاش
در فراق توام آرام و شکیبایی بود
صنعت کاشی از اینجا به دگرجای رسید
کاین هنر ویژه این شهر به تنهایی بود
فرش زیباش کنون شهره دهر است چنانک
زری و مخمل او شاهد هر جایی بود
وز ولای علیش فخر فزونست ولی
مردم کاشان پیوسته تولایی بود
صورت و صوت نکو را هم از ایام قدیم
با بنی القاسان همدوشی و دربایی بود
مردمش را ز هوای خوش و انفاس لطیف
صوت داوودی و الحان نکیسایی بود
گفت این جامه ی جانبخش به نوروز بهار
گرچه افسرده دل از عزلت و تنهایی بود
مقدمه
امام زین العابدین : من سعاده المرء ان یکون متجره فی بلاده
از سعادت وخوشبختی مرد آن است که تجارت و داد و ستد او در شهر خودش باشد .
صنایع دستی که می تواند هم حالتی کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد همانند صنایع کوچک قابلیت استقرار در شهر و روستا را دارد و بدون نیاز به تکنولوژی پیشرفته ، متکی به تخصص های بومی و سنتی است و قسمت اعظم مواد اولیه مورد مصرف آن از داخل اقلیم تهیه می شود . افزون بر این ، صنایع دستی برای ویژگی های هنری و مصرفی بوده و علاوه بر داشتن جنبه های قوی ، برخوردار از ذوق ، اندیشه و فرهنگ تولید کننده نیز هست و در مجموع می توان آن را هنرهای صناعتی نامید ، چرا که هم ویژگی های یک صنعت را داراست و هم ضمن برخورداری از خصوصیات هنری ، هنر محض (pure arts ) محسوب نمی شود و به پشتوانه کارایی های مصرفیش و از آنجا که قابلیت تولید و تکرار دارد بیشتر جزو گروه هنرهای کاربردی ( Applied Arts ) قرار می گیرد . صنایع دستی به مجموعه ای از ( هنرهای صناعتی ) اطلاق می شود که عمدتاً با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اصلی تولید به کمک دست و ابزار دستی ، موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از محصولات مشابه ماشینی و کارخانه ای می باشد . به تعریفی دیگر ، هنرهای صناعتی بخشی از هنر های سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت های صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است . با این همه از آنجا که تأثیر فوق العاده سنت و رسوم منطقه ای در صنایع دستی به خوبی قابل رؤیت است تعریف مشخص و معینی به عنوان یک تعریف استاندارد از آنچه صنایع دستی نامیده می شود نمی توان به دست داد . در این بین جهت آشنایی علاقمندان به صنایع دستی بر آن شدیم تا تعدادی از این نوع صنایع را که در کاشان در گذشته رواج داشته و یا اکنون در حال فعالیت می باشند به خوانندگان عزیز معرفی نماییم .
کاشی سازی :
کاشی سازی و ساخت سفال های لعابی هنری است پر سابقه که طی آن انواع خشتی کاشی ها با استفاده از طرح های هندسی ، اسلیمی ، ختایی و غیره برای استفاده در ابنیه مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گل رس پختن آن در کوره و لعاب زنی ، نقاشی و پخت مجدد در کوره ساخته و پرداخته می شود . کاشی سازی در کاشان از قدمت و سابقه دیرینه ای برخوردار می باشد . غنی ترین و زیبا ترین کاشی زرین فام کاشان در دوران ایلخانی توسط هنرمندان کاشان به جهان هنر عرضه شد . کاشی از قرن 7 به بعد به عنوان تزیین بنا رواج پیدا کرد . کاشی به علت آنکه زادگاهش کاشان بوده کاشی نامیده شد . کاشی و سفالهای زرین فام کاشان مربوط به خاندان زیادی در کاشان به ویژه دو خانواده ابوطاهر و ابوزید کاشانی می باشد .
سفالگری :
سفالینه های به دست آمده از تپه های سیلک حاکی از قدمت این هنر در کاشان می باشد . کهن ترین چرخ سفالگری که در دنیا کشف شده در منطقه باستانی سیلک بوده است . سفالگری قدیمی ترین صنعتی است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن کاشان است . به محصولاتی که با استفاده از گل رس و همچنین گل حاصله از سنگ های کوارتز و کائولن به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می شود سفال اطلاق می شود . سفال ها گاه با لعاب و گاه بی لعاب بوده اند . برای زیبایی بیشتر اشیاء ساخته شده در کاشان بر حسب سنت و رسوم اقدام به نقاشی ، کنده کاری و یا ایجاد نقوش برجسته روی آنها شده و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می شود . کاشان از مراکز مهم سفالگری در ایران است که از دوره نوسنگی آغاز شد و در قرون وسطی به اوج شهرت و اعتبار رسید و امروزه پس از 6 هزار سال فعالیت و تولید هنوز هم ظروف بسیار ظریفی در کاشان تهیه و تولید می شود .
اصول اربعه معماری و گنبد سازی :
در تپه سیلک اولین گنبد ها بر روی خانه هاساخته می شده است . اولین بار گوشه سازی که پله اول رسمی بندی است در گوشه اتاق ها ساخته شد و سپس تبدیل به رسمی بندی گردید . این کاربندی در اصول اربعه هم نقش سازه ای و هم نقش تزیینی داشت ( رسمی بندی ) که رفته رفته شکل تزیینی به خود گرفت و یزدی بندی که اوج هنر آن توسط معماران کاشانی صورت گرفته ، به وجود آمد . مقرنس یا قطار بندی بعدها پا به عرصه معماری گذاشت . گره سازی نیز یکی از اصول اربعه معماری می باشد . حدود یکصد سال قبل کاسه سازی به این هنر افزوده شد و اصول اربعه به اصول خمسه تبدیل گردید . اولین نوع کاسه سازی توسط استاد جعفرخان کاشی رستم معماران ایران در آن زمان یک هفت کاسه در سقف هشتی مسجد شهید مطهری تهران ابداع کرد و هنر کاربندی را که افتخار هنرمندان عرصه معماری ایران به خصوص کاشان است ، کامل کرد . مرحوم استاد علی مریم کاشانی و زنده یاد استاد شعرباف از نام آوران هنر معماری خطه کاشان می باشند .
گچ بری :
گچ بری از اجزاء مهم تزیینات معماری ایران است که به صورت کنده کاری ، برجسته کاری ، نقاشی و گاه کتیبه از قدیمی ترین زمانها درمعماری کاشان کاربرد داشته است . برای گچ کاری نخست قطعه بزرگی از خمیره گچ را به روی دیوار یا سقف می مالند تا پایه نقش تشکیل شود ، پس از تعیین قالب نقش ، هنگامی که گچ به سختی پنیر شود ، نگاره ها و صورت های اصلی را به روی آن کنده کای می کنند و هر گاه لازم باشد تکه های کوچک گچ بر آن می افزایند . پس از آنکه گچ مانند سنگ سخت شد آن را می بندند و صیقل می دهند تا خطوط نقش ها روشن و جاندار گردد و سپس با یک پوشش گچی به آرایش آن می پردازند . در کاشان به خانه طباطبایی ها و عامری ها به عنوان نمونه ای از گچ بری های زیبای جهان می توان اشاره کرد .
آجر کاری :
در تپه سیلک کوره های آجر پزی مربوط به هزاره یکم پیش از مسیح از زیر خاک بیرون آورده شده است . در زمان سلجوقیان روش تزیین بنا با آجر به دلیل موقعیت اقلیمی کاشان در آن متداول شد که دیوار سلجوقی و مناره مسجد جامع از این نوع بناها می باشد . و از آن تاریخ به بعد جزء خصوصیات معماری ایرانی شده است . این روش عبارت از تزیین با آجر است و آن را هزار باف می نامند . آجر پزی و آجر کاری از جمله صنایعی است که در کاشان رواج داشته و هم اکنون نیز کوره های آجر پزی در کاشان فعالیت دارند و در زمینه آجر کاری و تزیین بنا با آجر در کاشان ابنیه و ساختمان های زیادی وجود دارد که می توان به مسجد آقا بزرگ و تیمچه امین اله اشاره کرد .
گره چینی :
گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است . گره ها اتصالات کوچکی می باشند که بدون چسب یا هر نوع پیوندی توسط کام و زبانه از چوب درست می شوند و به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی به وجود می آورند که هر چه ظریف تر باشند از نظر هندسی ارزش بیشتری دارند . برای ساخت گره چینی از چوب چنار ، گردو ، نارنج ، گلابی و عناب استفاده می شود . گره چینی جهت درها و پنجره ها ، ارسی ها ، رحل ها ، منبر ها و جانپناه ها استفاده می شده است . از استادان بنام و برجسته این هنر می توان از استاد محمد علی کارگر و استاد جواد شفایی در کاشان نام برد . در ها و پنجره های باغ فین نمونه ای از گره چینی چوب در کاشان می باشد .
قالی بافی :
سوابق تاریخی فرش بافی کاشان ریشه در زمان های دور داشته و علی رغم بحران های اقتصادی توانسته است همچنان به بقای خویش ادامه دهد . قالی های تاریخی و گرانبهای کاشان مظهر زیبایی ، ذوق و هنر ایرانیان در جهان است . قالی شیخ صفی در اردبیل که دارای تاریخ و امضای استاد مقصود کاشانی است نشانه این امر است . مقارن با اوج گیری رنسانس در اروپا در کاشان عصر صفوی قالی هایی تولید گردید که به خاطر زیبایی افسانه ای شان امروزه موجب شکوه و افتخار موزه های بزرگ می باشد . کاشان مرکز بافت قالی درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر بنیاد گذاشته شده است که به قالی شاه عباس معروف است . کاشان با تولیدات قالی نقش به سزایی در تجدید حیات هنری ایران داشته است .
نقشه کشی قالی :
از تصویری که بر سفال سیلک موجود است می توان حدس زد احتمالاً نقشه کشی در آن دوره در کاشان وجود داشته است . طرح ها و نقشه های قالی ایرانی اکثراً به نام محل بافت آن معروف شده اند و قالی های کاشان نیز از این جمله می باشند . در نتیجه نقشه ها از طرح ها و تنوع بی شماری برخوردارند . نقشه های قالی کاشان جای کاملاً مشخص و برجسته ای دارند . طرح های قالی ریشه در فرهنگ های قومی و شرایط جغرافیایی مناطق مختلف دارد و بسیاری از نقشه های قالی کاشان بر این اساس می باشد و در این بین می توان به طرح هایی چون : محتشم کاشان ، درختی کاشان ، شکارگاه ، بته جقه ای کاشان ، سجاده ای ابریشم کاشان و غیره اشاره کرد . نقشه کشی قالی در کاشان از بدو شروع قالی بافی در کاشان رواج داشته و امروزه نیز افراد زیادی تحت عنوان نقشه کشی قالی در کاشان مشغول فعالیت می باشند . مرحوم محمد افسری از استادان بنام این هنر در خطه کاشان است .
مخمل بافی :
مخمل نوعی پارچه نخی و ابریشمی است که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای لطیف و نزدیک به هم می باشد که به یک سو خوابیده است . به عبارت ساده تر مخمل نوعی پارچه پرزدار است . مخمل از هنرهای صناعتی است که بافندگان زیادی در کاشان داشته و در دوره آل بویه و سلجوقیان این صنعت از رونق ویژه ای برخوردار بوده است . سر پرسی سایکس در کتاب تاریخ ایران می نویسد : دیگر از صنایع ظریف ، زری های گلدار و مخمل های قدیم کاشان است که بسیار قشنگند و به راستی جای تأسف است که بانوان ایرانی پارچه های اروپایی را بر آنها ترجیح می دهند .
شعر بافی :
شعر بافی همان پارچه بافی است که جولائی نیز گفته می شود . در فرهنگ فارسی شعر به معنای موی باریک و موی انسان یا حیوان می باشد و به بافنده این کار موباف می گویند . تاریخ دقیق اولین دستگاه بافندگی معلوم نیست . شاید بتوان گفت ، هنر پارچه بافی در ایران قدمت چندین ساله دارد . در حال حاضر حدود 50 دستگاه شعر بافی در محله ها و کارگاه های قدیمی کاشان فعال می باشد . پارچه های شعر بافی که در کاشان تولید می شود بیشتر به مناطق غرب و کرد نشین کشور فرستاده می شود و دارای ابعاد مختلفی است . به دلیل بافت ساده آن می توان قدمت آن را بسیار دورتر از دیگر بافته ها دانست .
زری بافی :
زری نوعی پارچه است که تمام و یا فقط گلها و خطوط آن از تار و پود سیمین یا زرین باشد . به تعریفی دیگر زری پارچه ای است کاملاً ابریشمی و دارای نقوش بسیار متنوع و ظریف که به جهت وجود نوعی نخ معروف به گلابتون در سراسر پارچه ، به آن زری یا زربفت اطلاق نموده اند . تاریخ زری بافی در ایران به دوران ساسانیان بر می گردد که بیشتر برای لباس پادشاهان و اشراف از آن استفاده می شده است . در دوره صفویه این هنر صناعی از پیشرفت چشمگیری برخوردار گردید و کاشان از جمله شهرهایی بود که زری بافی در آن رونق زیادی داشت . از دوره صفویه به بعد گرچه زری بافی در بسیاری از شهرها رونق خود را از دست داد ولی در کاشان همچنان به بقای خود ادامه داد .
زیلو بافی :
زیلو نوعی فرش یا زیر انداز است که با دار ایستاده بافته می شده است که با نخ و پنبه و دو رنگ مختلف بافته می شود . زیلو بافی در ایران دارای قدمتی طولانی است . می توان پیدایش آن را به قرون اولیه اسلامی نسبت داد . مهمترین مرکز زیلو بافی در ایران میبد یزد می باشد و به تدریج توسط استادکاران ، این حرفه به کاشان آورده شد و کاشانیان با ذوق و استعدادی که در بافت زیلو از خود نشان دادند ، توانستند زیلوهایی در طرح و رنگ های زیبا و متنوع و هندسی ببافند . به دلیل گرمی هوای کاشان و خنکی این زیر انداز ، مردم کاشان زیلو را مورد استفاده قرار دادند . نقوش مورد استفاده در زیلو زاییده ذهن خلاق بافندگان آن است که از درهم آمیختن خطوط هندسی ایجاد شده است .
گیوه بافی :
گیوه بافی از دیگر صنایع دستی قدیمی ایران است که به عنوان پاپوش مورد مصرف است . مواد اولیه
تهیه گیوه : پارچه نخی ، چرم ، نخ تابیده شده ، کتیرا ، جوهر نیل و میخ می باشد . گیوه دارای دو طرح و شکل می باشد ، گیوه تخت لاستیکی و تخت پارچه ای ، گیوه ایرانی خیلی راحت و برای آب و هوای ایران مناسب است . گیوه یک زیره پارچه ای به نام شیوه دارد که دوام و مقاومت آن بسیار زیاد است ویک رویه نخی . اکنون گیوه بیشتر مورد مصرف روستاییان است . گیوه بافی در نشلج کاشان هنوز رایج می باشد .
گلیم بافی :
گلیم بافته ای است با دار عمودی و گاهی افقی و بدون پرز که با نخ پشمی ، پنبه ای یا کنفی با درگیری تار و پود بافته می شود . به این ترتیب که از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود . با بررسی نقوش بر روی گلیم می توان به ریشه اعتقادات و باورهای انسانی دست یافت . گلیم بافی طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده و از جمله صنایعی است که در گذشته در کاشان رواج بسیاری داشته و در زمان صفویه رشد ویژه ای پیدا کرد .
رفوگری :
رفوگر این یار دیر آشنای قالی پابه پای آن زندگی کرده و با تحمل ناملایمات به عنوان یاوری سخت کوش همواره در کنار خانواده قالی بوده است . رفوگر به صاحب حرفه هایی اطلاق می شود که ضمن آگاهی از علل و چگونگی بروز عیب ، با اشرافیت کامل نسبت به رفع یا ترمیم محل آسیب آن چنان اقدام نماید که قابل شناسایی نبوده و یا به سختی بتوان آن را رؤیت نمود . ذوق سرشار ، حوصله فزون و خلاقیت به عنوان سلاح یک استاد کار رفوگر می باشد . کاشان به دلیل اینکه همواره در تولید فرش قدمتی به بلندای تاریخ دارد ، لذا رفوگری که از خانواده فرش می باشد پابه پای آن آمده و هنوز هم ادامه دارد .
رنگرزی :
رنگرزی به معنای رنگ کردن الیاف ، پارچه ، نخ و دیگر مواد نساجی می باشد . رنگرزی ارتباطی خاص با رنگ آمیزی الیاف نساجی دارد . قدمت رنگرزی با صنعت نساجی یکسان است . در گذشته کارگاه های رنگرزی زیادی در کاشان وجود داشته و به علت ارتباط این صنعت وهنر با نساجی و قالی بافی همواره این دو هنر دوشادوش هم قرار داشته اند و امروزه با توجه به مشکلات پیش روی کماکان این کارگاه ها به حیات خود ادامه می دهند . و هر موقع صنعت نساجی رونق داشته ، رنگرزی هم به علت ارتباط با آن دارای رونق بوده است .
نمد مالی :
نمد کف پوشی است که از پشم حلاجی شده پهنه می شود و اگر در تولید آن مهارت و دقت به کار رود دارای مزایای گوناگونی است . چون افزون بر زیبایی ، رطوبت کمی را جذب می کند و حمل و نقل آن نیز آسان است و بالاخره نسبت به هزینه اش بادوام است . نمد مورد استفاده ایلات و روستاییان است . محصولات تولیدی از نمد عبارتند از جلیقه چوپانی و فرش نمدی . چادر نشینان معمولاً برای تولید نمد ، چین اول پشم گوسفند را مورد مصرف قرار می دهند که مرغوب تر می باشد . نمد مالی در گذشته در کاشان وجود داشته و امروز منسوخ شده است و امید است با حمایت دست اندرکاران دوباره این حرفه در کاشان رواج پیدا نماید .
مسگری :
مسگری یکی از صنایع دستی قدیم و زیبای ایران و کاشان است . از شمش مسی برای تهیه ورق مسی به وسیله چکش کاری استفاده می کنند . برای ظرف های کوچک از یک تکه مس استفاده و آنقدر آن را چکش کاری می کنند تا شکل مورد نظر به دست آید . ظروف بزرگتر از دو یا چند ورق مسی ساخته می شود . محصولات عمده مسگری عبارتند از سینی های مختلف ، علم ها ، دیگ ، تنگ ، گلدان و ظروف دیگر . پیشینه مسگری در کاشان به حداقل 7 هزار سال پیش می رسد و چاقوی مسین در تپه سیلک گواه این مدعاست .کاشان از مراکز بزرگ مسگری در ایران می باشد و بازار مسگرها در کاشان هنوز وجود داشته و مراسم آبریزان مسگرها تا چندین سال قبل برگزار می شده است .
مشبک کاری ، منبت کاری ، کنده کاری ( چوب ) :
شیوه ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از مغار ، تیشه ، ارّه و سایر ابزار نجاری بر روی چوب های مرغوب و بادوام شکل می پذیرد و یکی از ظرایف صنایع دستی ایران و کاشان است که تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندر کاران آن از مواد اولیه ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا پدید می آورند . نمونه های زیادی از این هنر در کاشان یافت می شود که گویای رونق این صنعت در کاشان است . منبت و کنده کاری بر روی چوب بیشتر در معماری کاربرد داشته است . در کاشان درب هایی که می خواستند حریم اتاق به وسیله آن حفظ شود از منبت و کنده کاری استفاده می کردند و مشبک ها بیشتر در روزنه ها و پنجره ها کاربرد داشته است .
امام زین العابدین : من سعاده المرء ان یکون متجره فی بلاده
از سعادت وخوشبختی مرد آن است که تجارت و داد و ستد او در شهر خودش باشد .
صنایع دستی که می تواند هم حالتی کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد همانند صنایع کوچک قابلیت استقرار در شهر و روستا را دارد و بدون نیاز به تکنولوژی پیشرفته ، متکی به تخصص های بومی و سنتی است و قسمت اعظم مواد اولیه مورد مصرف آن از داخل اقلیم تهیه می شود . افزون بر این ، صنایع دستی برای ویژگی های هنری و مصرفی بوده و علاوه بر داشتن جنبه های قوی ، برخوردار از ذوق ، اندیشه و فرهنگ تولید کننده نیز هست و در مجموع می توان آن را هنرهای صناعتی نامید ، چرا که هم ویژگی های یک صنعت را داراست و هم ضمن برخورداری از خصوصیات هنری ، هنر محض (pure arts ) محسوب نمی شود و به پشتوانه کارایی های مصرفیش و از آنجا که قابلیت تولید و تکرار دارد بیشتر جزو گروه هنرهای کاربردی ( Applied Arts ) قرار می گیرد . صنایع دستی به مجموعه ای از ( هنرهای صناعتی ) اطلاق می شود که عمدتاً با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اصلی تولید به کمک دست و ابزار دستی ، موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از محصولات مشابه ماشینی و کارخانه ای می باشد . به تعریفی دیگر ، هنرهای صناعتی بخشی از هنر های سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت های صنعتی متناسب آمیخته و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است . با این همه از آنجا که تأثیر فوق العاده سنت و رسوم منطقه ای در صنایع دستی به خوبی قابل رؤیت است تعریف مشخص و معینی به عنوان یک تعریف استاندارد از آنچه صنایع دستی نامیده می شود نمی توان به دست داد . در این بین جهت آشنایی علاقمندان به صنایع دستی بر آن شدیم تا تعدادی از این نوع صنایع را که در کاشان در گذشته رواج داشته و یا اکنون در حال فعالیت می باشند به خوانندگان عزیز معرفی نماییم .
کاشی سازی :
کاشی سازی و ساخت سفال های لعابی هنری است پر سابقه که طی آن انواع خشتی کاشی ها با استفاده از طرح های هندسی ، اسلیمی ، ختایی و غیره برای استفاده در ابنیه مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گل رس پختن آن در کوره و لعاب زنی ، نقاشی و پخت مجدد در کوره ساخته و پرداخته می شود . کاشی سازی در کاشان از قدمت و سابقه دیرینه ای برخوردار می باشد . غنی ترین و زیبا ترین کاشی زرین فام کاشان در دوران ایلخانی توسط هنرمندان کاشان به جهان هنر عرضه شد . کاشی از قرن 7 به بعد به عنوان تزیین بنا رواج پیدا کرد . کاشی به علت آنکه زادگاهش کاشان بوده کاشی نامیده شد . کاشی و سفالهای زرین فام کاشان مربوط به خاندان زیادی در کاشان به ویژه دو خانواده ابوطاهر و ابوزید کاشانی می باشد .
سفالگری :
سفالینه های به دست آمده از تپه های سیلک حاکی از قدمت این هنر در کاشان می باشد . کهن ترین چرخ سفالگری که در دنیا کشف شده در منطقه باستانی سیلک بوده است . سفالگری قدیمی ترین صنعتی است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن کاشان است . به محصولاتی که با استفاده از گل رس و همچنین گل حاصله از سنگ های کوارتز و کائولن به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می شود سفال اطلاق می شود . سفال ها گاه با لعاب و گاه بی لعاب بوده اند . برای زیبایی بیشتر اشیاء ساخته شده در کاشان بر حسب سنت و رسوم اقدام به نقاشی ، کنده کاری و یا ایجاد نقوش برجسته روی آنها شده و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می شود . کاشان از مراکز مهم سفالگری در ایران است که از دوره نوسنگی آغاز شد و در قرون وسطی به اوج شهرت و اعتبار رسید و امروزه پس از 6 هزار سال فعالیت و تولید هنوز هم ظروف بسیار ظریفی در کاشان تهیه و تولید می شود .
اصول اربعه معماری و گنبد سازی :
در تپه سیلک اولین گنبد ها بر روی خانه هاساخته می شده است . اولین بار گوشه سازی که پله اول رسمی بندی است در گوشه اتاق ها ساخته شد و سپس تبدیل به رسمی بندی گردید . این کاربندی در اصول اربعه هم نقش سازه ای و هم نقش تزیینی داشت ( رسمی بندی ) که رفته رفته شکل تزیینی به خود گرفت و یزدی بندی که اوج هنر آن توسط معماران کاشانی صورت گرفته ، به وجود آمد . مقرنس یا قطار بندی بعدها پا به عرصه معماری گذاشت . گره سازی نیز یکی از اصول اربعه معماری می باشد . حدود یکصد سال قبل کاسه سازی به این هنر افزوده شد و اصول اربعه به اصول خمسه تبدیل گردید . اولین نوع کاسه سازی توسط استاد جعفرخان کاشی رستم معماران ایران در آن زمان یک هفت کاسه در سقف هشتی مسجد شهید مطهری تهران ابداع کرد و هنر کاربندی را که افتخار هنرمندان عرصه معماری ایران به خصوص کاشان است ، کامل کرد . مرحوم استاد علی مریم کاشانی و زنده یاد استاد شعرباف از نام آوران هنر معماری خطه کاشان می باشند .
گچ بری :
گچ بری از اجزاء مهم تزیینات معماری ایران است که به صورت کنده کاری ، برجسته کاری ، نقاشی و گاه کتیبه از قدیمی ترین زمانها درمعماری کاشان کاربرد داشته است . برای گچ کاری نخست قطعه بزرگی از خمیره گچ را به روی دیوار یا سقف می مالند تا پایه نقش تشکیل شود ، پس از تعیین قالب نقش ، هنگامی که گچ به سختی پنیر شود ، نگاره ها و صورت های اصلی را به روی آن کنده کای می کنند و هر گاه لازم باشد تکه های کوچک گچ بر آن می افزایند . پس از آنکه گچ مانند سنگ سخت شد آن را می بندند و صیقل می دهند تا خطوط نقش ها روشن و جاندار گردد و سپس با یک پوشش گچی به آرایش آن می پردازند . در کاشان به خانه طباطبایی ها و عامری ها به عنوان نمونه ای از گچ بری های زیبای جهان می توان اشاره کرد .
آجر کاری :
در تپه سیلک کوره های آجر پزی مربوط به هزاره یکم پیش از مسیح از زیر خاک بیرون آورده شده است . در زمان سلجوقیان روش تزیین بنا با آجر به دلیل موقعیت اقلیمی کاشان در آن متداول شد که دیوار سلجوقی و مناره مسجد جامع از این نوع بناها می باشد . و از آن تاریخ به بعد جزء خصوصیات معماری ایرانی شده است . این روش عبارت از تزیین با آجر است و آن را هزار باف می نامند . آجر پزی و آجر کاری از جمله صنایعی است که در کاشان رواج داشته و هم اکنون نیز کوره های آجر پزی در کاشان فعالیت دارند و در زمینه آجر کاری و تزیین بنا با آجر در کاشان ابنیه و ساختمان های زیادی وجود دارد که می توان به مسجد آقا بزرگ و تیمچه امین اله اشاره کرد .
گره چینی :
گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است . گره ها اتصالات کوچکی می باشند که بدون چسب یا هر نوع پیوندی توسط کام و زبانه از چوب درست می شوند و به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی به وجود می آورند که هر چه ظریف تر باشند از نظر هندسی ارزش بیشتری دارند . برای ساخت گره چینی از چوب چنار ، گردو ، نارنج ، گلابی و عناب استفاده می شود . گره چینی جهت درها و پنجره ها ، ارسی ها ، رحل ها ، منبر ها و جانپناه ها استفاده می شده است . از استادان بنام و برجسته این هنر می توان از استاد محمد علی کارگر و استاد جواد شفایی در کاشان نام برد . در ها و پنجره های باغ فین نمونه ای از گره چینی چوب در کاشان می باشد .
قالی بافی :
سوابق تاریخی فرش بافی کاشان ریشه در زمان های دور داشته و علی رغم بحران های اقتصادی توانسته است همچنان به بقای خویش ادامه دهد . قالی های تاریخی و گرانبهای کاشان مظهر زیبایی ، ذوق و هنر ایرانیان در جهان است . قالی شیخ صفی در اردبیل که دارای تاریخ و امضای استاد مقصود کاشانی است نشانه این امر است . مقارن با اوج گیری رنسانس در اروپا در کاشان عصر صفوی قالی هایی تولید گردید که به خاطر زیبایی افسانه ای شان امروزه موجب شکوه و افتخار موزه های بزرگ می باشد . کاشان مرکز بافت قالی درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر بنیاد گذاشته شده است که به قالی شاه عباس معروف است . کاشان با تولیدات قالی نقش به سزایی در تجدید حیات هنری ایران داشته است .
نقشه کشی قالی :
از تصویری که بر سفال سیلک موجود است می توان حدس زد احتمالاً نقشه کشی در آن دوره در کاشان وجود داشته است . طرح ها و نقشه های قالی ایرانی اکثراً به نام محل بافت آن معروف شده اند و قالی های کاشان نیز از این جمله می باشند . در نتیجه نقشه ها از طرح ها و تنوع بی شماری برخوردارند . نقشه های قالی کاشان جای کاملاً مشخص و برجسته ای دارند . طرح های قالی ریشه در فرهنگ های قومی و شرایط جغرافیایی مناطق مختلف دارد و بسیاری از نقشه های قالی کاشان بر این اساس می باشد و در این بین می توان به طرح هایی چون : محتشم کاشان ، درختی کاشان ، شکارگاه ، بته جقه ای کاشان ، سجاده ای ابریشم کاشان و غیره اشاره کرد . نقشه کشی قالی در کاشان از بدو شروع قالی بافی در کاشان رواج داشته و امروزه نیز افراد زیادی تحت عنوان نقشه کشی قالی در کاشان مشغول فعالیت می باشند . مرحوم محمد افسری از استادان بنام این هنر در خطه کاشان است .
مخمل بافی :
مخمل نوعی پارچه نخی و ابریشمی است که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای لطیف و نزدیک به هم می باشد که به یک سو خوابیده است . به عبارت ساده تر مخمل نوعی پارچه پرزدار است . مخمل از هنرهای صناعتی است که بافندگان زیادی در کاشان داشته و در دوره آل بویه و سلجوقیان این صنعت از رونق ویژه ای برخوردار بوده است . سر پرسی سایکس در کتاب تاریخ ایران می نویسد : دیگر از صنایع ظریف ، زری های گلدار و مخمل های قدیم کاشان است که بسیار قشنگند و به راستی جای تأسف است که بانوان ایرانی پارچه های اروپایی را بر آنها ترجیح می دهند .
شعر بافی :
شعر بافی همان پارچه بافی است که جولائی نیز گفته می شود . در فرهنگ فارسی شعر به معنای موی باریک و موی انسان یا حیوان می باشد و به بافنده این کار موباف می گویند . تاریخ دقیق اولین دستگاه بافندگی معلوم نیست . شاید بتوان گفت ، هنر پارچه بافی در ایران قدمت چندین ساله دارد . در حال حاضر حدود 50 دستگاه شعر بافی در محله ها و کارگاه های قدیمی کاشان فعال می باشد . پارچه های شعر بافی که در کاشان تولید می شود بیشتر به مناطق غرب و کرد نشین کشور فرستاده می شود و دارای ابعاد مختلفی است . به دلیل بافت ساده آن می توان قدمت آن را بسیار دورتر از دیگر بافته ها دانست .
زری بافی :
زری نوعی پارچه است که تمام و یا فقط گلها و خطوط آن از تار و پود سیمین یا زرین باشد . به تعریفی دیگر زری پارچه ای است کاملاً ابریشمی و دارای نقوش بسیار متنوع و ظریف که به جهت وجود نوعی نخ معروف به گلابتون در سراسر پارچه ، به آن زری یا زربفت اطلاق نموده اند . تاریخ زری بافی در ایران به دوران ساسانیان بر می گردد که بیشتر برای لباس پادشاهان و اشراف از آن استفاده می شده است . در دوره صفویه این هنر صناعی از پیشرفت چشمگیری برخوردار گردید و کاشان از جمله شهرهایی بود که زری بافی در آن رونق زیادی داشت . از دوره صفویه به بعد گرچه زری بافی در بسیاری از شهرها رونق خود را از دست داد ولی در کاشان همچنان به بقای خود ادامه داد .
زیلو بافی :
زیلو نوعی فرش یا زیر انداز است که با دار ایستاده بافته می شده است که با نخ و پنبه و دو رنگ مختلف بافته می شود . زیلو بافی در ایران دارای قدمتی طولانی است . می توان پیدایش آن را به قرون اولیه اسلامی نسبت داد . مهمترین مرکز زیلو بافی در ایران میبد یزد می باشد و به تدریج توسط استادکاران ، این حرفه به کاشان آورده شد و کاشانیان با ذوق و استعدادی که در بافت زیلو از خود نشان دادند ، توانستند زیلوهایی در طرح و رنگ های زیبا و متنوع و هندسی ببافند . به دلیل گرمی هوای کاشان و خنکی این زیر انداز ، مردم کاشان زیلو را مورد استفاده قرار دادند . نقوش مورد استفاده در زیلو زاییده ذهن خلاق بافندگان آن است که از درهم آمیختن خطوط هندسی ایجاد شده است .
گیوه بافی :
گیوه بافی از دیگر صنایع دستی قدیمی ایران است که به عنوان پاپوش مورد مصرف است . مواد اولیه
تهیه گیوه : پارچه نخی ، چرم ، نخ تابیده شده ، کتیرا ، جوهر نیل و میخ می باشد . گیوه دارای دو طرح و شکل می باشد ، گیوه تخت لاستیکی و تخت پارچه ای ، گیوه ایرانی خیلی راحت و برای آب و هوای ایران مناسب است . گیوه یک زیره پارچه ای به نام شیوه دارد که دوام و مقاومت آن بسیار زیاد است ویک رویه نخی . اکنون گیوه بیشتر مورد مصرف روستاییان است . گیوه بافی در نشلج کاشان هنوز رایج می باشد .
گلیم بافی :
گلیم بافته ای است با دار عمودی و گاهی افقی و بدون پرز که با نخ پشمی ، پنبه ای یا کنفی با درگیری تار و پود بافته می شود . به این ترتیب که از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود . با بررسی نقوش بر روی گلیم می توان به ریشه اعتقادات و باورهای انسانی دست یافت . گلیم بافی طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده و از جمله صنایعی است که در گذشته در کاشان رواج بسیاری داشته و در زمان صفویه رشد ویژه ای پیدا کرد .
رفوگری :
رفوگر این یار دیر آشنای قالی پابه پای آن زندگی کرده و با تحمل ناملایمات به عنوان یاوری سخت کوش همواره در کنار خانواده قالی بوده است . رفوگر به صاحب حرفه هایی اطلاق می شود که ضمن آگاهی از علل و چگونگی بروز عیب ، با اشرافیت کامل نسبت به رفع یا ترمیم محل آسیب آن چنان اقدام نماید که قابل شناسایی نبوده و یا به سختی بتوان آن را رؤیت نمود . ذوق سرشار ، حوصله فزون و خلاقیت به عنوان سلاح یک استاد کار رفوگر می باشد . کاشان به دلیل اینکه همواره در تولید فرش قدمتی به بلندای تاریخ دارد ، لذا رفوگری که از خانواده فرش می باشد پابه پای آن آمده و هنوز هم ادامه دارد .
رنگرزی :
رنگرزی به معنای رنگ کردن الیاف ، پارچه ، نخ و دیگر مواد نساجی می باشد . رنگرزی ارتباطی خاص با رنگ آمیزی الیاف نساجی دارد . قدمت رنگرزی با صنعت نساجی یکسان است . در گذشته کارگاه های رنگرزی زیادی در کاشان وجود داشته و به علت ارتباط این صنعت وهنر با نساجی و قالی بافی همواره این دو هنر دوشادوش هم قرار داشته اند و امروزه با توجه به مشکلات پیش روی کماکان این کارگاه ها به حیات خود ادامه می دهند . و هر موقع صنعت نساجی رونق داشته ، رنگرزی هم به علت ارتباط با آن دارای رونق بوده است .
نمد مالی :
نمد کف پوشی است که از پشم حلاجی شده پهنه می شود و اگر در تولید آن مهارت و دقت به کار رود دارای مزایای گوناگونی است . چون افزون بر زیبایی ، رطوبت کمی را جذب می کند و حمل و نقل آن نیز آسان است و بالاخره نسبت به هزینه اش بادوام است . نمد مورد استفاده ایلات و روستاییان است . محصولات تولیدی از نمد عبارتند از جلیقه چوپانی و فرش نمدی . چادر نشینان معمولاً برای تولید نمد ، چین اول پشم گوسفند را مورد مصرف قرار می دهند که مرغوب تر می باشد . نمد مالی در گذشته در کاشان وجود داشته و امروز منسوخ شده است و امید است با حمایت دست اندرکاران دوباره این حرفه در کاشان رواج پیدا نماید .
مسگری :
مسگری یکی از صنایع دستی قدیم و زیبای ایران و کاشان است . از شمش مسی برای تهیه ورق مسی به وسیله چکش کاری استفاده می کنند . برای ظرف های کوچک از یک تکه مس استفاده و آنقدر آن را چکش کاری می کنند تا شکل مورد نظر به دست آید . ظروف بزرگتر از دو یا چند ورق مسی ساخته می شود . محصولات عمده مسگری عبارتند از سینی های مختلف ، علم ها ، دیگ ، تنگ ، گلدان و ظروف دیگر . پیشینه مسگری در کاشان به حداقل 7 هزار سال پیش می رسد و چاقوی مسین در تپه سیلک گواه این مدعاست .کاشان از مراکز بزرگ مسگری در ایران می باشد و بازار مسگرها در کاشان هنوز وجود داشته و مراسم آبریزان مسگرها تا چندین سال قبل برگزار می شده است .
مشبک کاری ، منبت کاری ، کنده کاری ( چوب ) :
شیوه ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از مغار ، تیشه ، ارّه و سایر ابزار نجاری بر روی چوب های مرغوب و بادوام شکل می پذیرد و یکی از ظرایف صنایع دستی ایران و کاشان است که تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندر کاران آن از مواد اولیه ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا پدید می آورند . نمونه های زیادی از این هنر در کاشان یافت می شود که گویای رونق این صنعت در کاشان است . منبت و کنده کاری بر روی چوب بیشتر در معماری کاربرد داشته است . در کاشان درب هایی که می خواستند حریم اتاق به وسیله آن حفظ شود از منبت و کنده کاری استفاده می کردند و مشبک ها بیشتر در روزنه ها و پنجره ها کاربرد داشته است .